سکته مغزی یکی از جدیترین شرایط پزشکی است که میتواند منجر به اختلالات حرکتی، حسی و شناختی شود. فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی، نقش کلیدی در بازیابی استقلال فرد و بهبود کیفیت زندگی دارد. تمرینات فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی باید به صورت تدریجی و متناسب با سطح توانایی بیمار طراحی شوند. ترکیب تمرینات تعادلی، راهرفتن و تقویت اندام فوقانی میتواند به بیماران کمک کند تا عملکرد حرکتی خود را بهبود بخشند و کیفیت زندگی بهتری داشته باشند. مهم است که این تمرینات تحت نظر فیزیوتراپیست و به صورت منظم انجام شوند تا بهترین نتایج حاصل شود.
فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی چه زمانی شروع می شود؟
برخلاف تصور عمومی، فرآیند توانبخشی باید ظرف 24 تا 48 ساعت پس از سکته و به محض تثبیت وضعیت بیمار آغاز گردد. مطالعات نشان میدهند که شروع زودهنگام فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی حتی در ICU میتواند از عوارض بستری طولانیمدت (مانند زخم بستر و لخته خون) جلوگیری کند و نوروپلاستیسیتی (توانایی مغز در سازماندهی مجدد سلولهای سالم) را تحریک نماید.
فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی: مراحل و روشهای توانبخشی
برنامههای توانبخشی پس از سکته معمولاً در سه فاز اصلی انجام میشود که هر کدام اهداف و روشهای درمانی خاصی دارند.
1. فاز حاد (هفته اول پس از سکته)
در این مرحله، بیمار معمولاً در بیمارستان تحت نظر است و فیزیوتراپیست بر پیشگیری از عوارض ناشی از بیحرکتی تمرکز میکند. از آنجا که بیمار ممکن است توانایی حرکت فعال نداشته باشد، فیزیوتراپیست با انجام حرکات غیرفعال (Passive ROM) دامنه حرکتی مفاصل را حفظ کرده و از سفتی عضلات و مفاصل جلوگیری میکند. همچنین، در برخی موارد از داروهایی مانند سیتی کولین برای بهبود جریان خون مغزی و تسریع ترمیم سلولهای عصبی استفاده میشود. این مرحله پایهای برای مراحل بعدی توانبخشی است.
2. فاز تحتحاد (1 تا 3 ماه پس از سکته)
با تثبیت وضعیت بیمار، تمرینات فعال فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی با کمک فیزیوتراپیست آغاز میشود. در این مرحله، بیمار بهتدریج یاد میگیرد که کنترل حرکتی خود را بازیابد. تمرینات بر بهبود تعادل، انتقال وزن و راهاندازی بیمار متمرکز است. استفاده از وسایل کمکی مانند واکر یا عصا به بیمار کمک میکند تا بتواند حرکات اولیه مانند ایستادن و راه رفتن را انجام دهد. این مرحله بسیار حیاتی است، چرا که پیشرفت بیمار در این دوره تعیینکننده میزان استقلال او در آینده خواهد بود.
3. فاز مزمن (3 ماه به بعد پس از سکته)
در این مرحله، بیمار وارد فاز پیشرفتهتر توانبخشی میشود و تمرینات به سمت بهبود عملکردهای پیچیدهتر مانند راه رفتن روی تردمیل با حمایت وزن یا تحریک الکتریکی عملکردی (FES) سوق داده میشود. هدف اصلی از فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی در این مرحله، افزایش استقلال بیمار و بازگشت هرچه بیشتر به زندگی روزمره است. در برخی موارد، از تکنولوژیهای مدرن مانند رباتهای توانبخشی نیز استفاده میشود تا دقت و سرعت بهبودی افزایش یابد.
بهترین تمرینات فیزیوتراپی برای بیماران سکته مغزی
سکته مغزی میتواند منجر به ضعف عضلانی، کاهش تعادل و اختلال در هماهنگی حرکتی شود. فیزیوتراپی با استفاده از تمرینات هدفمند، به بیماران کمک میکند تا تواناییهای حرکتی خود را بازیابند و استقلال بیشتری در انجام فعالیتهای روزمره داشته باشند. انتخاب تمرینات مناسب بر اساس شرایط هر بیمار و مرحله بهبودی او صورت میگیرد.

1. تمرینات تعادلی
یکی از مهمترین چالشهای بیماران سکته مغزی، اختلال در تعادل است که میتواند خطر افتادن را افزایش دهد. تمرینات تعادلی به بهبود کنترل پوسچرال و افزایش اعتماد به نفس بیمار کمک میکنند.
- ایستادن با کمک میله (Parallel Bars)
این تمرین برای تقویت واکنشهای تعادلی و افزایش تحمل وزن روی اندام مبتلا طراحی شده است. بیمار با گرفتن میلههای موازی، تلاش میکند وزن خود را به طور مساوی روی هر دو پا توزیع کند. فیزیوتراپیست میتواند با تغییر وضعیت دستها یا کاهش حمایت، چالش تمرین را افزایش دهد.
- رسیدن به اشیاء (Reaching Exercises)
در این تمرین فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی، بیمار باید در حالت ایستاده یا نشسته به سمت اشیاء در جهات مختلف (جلو، طرفین، بالا) دست دراز کند. این حرکت به بهبود تحمل وزن روی اندام تحتانی و تقویت عضلات تنه کمک میکند. با پیشرفت بیمار، میتوان فاصله شیء را بیشتر کرد تا چالش تمرین افزایش یابد.
2. تمرینات راهرفتن
بازتوانی راهرفتن پس از سکته مغزی یکی از اهداف اصلی فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی است. این تمرینات به بیمار کمک میکند تا الگوی طبیعی راهرفتن را بازیابد.
- تردمیل با حمایت وزن (Body Weight Support Treadmill Training – BWSTT)
این روش برای بیمارانی که قادر به تحمل کامل وزن بدن خود نیستند، بسیار مفید است. سیستم BWSTT با استفاده از یک کمربند مخصوص، بخشی از وزن بیمار را کاهش میدهد تا او بتواند با فشار کمتر روی تردمیل راه برود. این تکنیک به بهبود الگوی راهرفتن و افزایش استقامت کمک میکند.
- تحریک الکتریکی عملکردی (Functional Electrical Stimulation – FES)
در این روش، الکترودهایی روی عضلات فلج یا ضعیف شده قرار میگیرند و جریان الکتریکی ملایمی به آنها اعمال میشود تا در حین راهرفتن یا حرکت، انقباض عضلانی ایجاد شود. FES به ویژه برای بیمارانی که دچار افتادگی پا (Foot Drop) هستند، بسیار مؤثر است و به آنها کمک میکند بهتر قدم بردارند.

3. تمرینات اندام فوقانی
بسیاری از بیماران پس از سکته دچار ضعف یا فلج در یک طرف بدن (همیپلژی) میشوند. تمرینات مخصوص اندام فوقانی به بازگرداندن عملکرد دست و بازو کمک میکنند.
- درمان حرکت اجباری (Constraint-Induced Movement Therapy – CIMT)
در این روش، اندام سالم (دست غیرآسیبدیده) با استفاده از یک دستکش یا آتل محدود میشود تا بیمار مجبور شود از دست آسیبدیده استفاده کند. این تکنیک فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی به بازآموزی مغز و بهبود کنترل حرکتی کمک میکند. CIMT معمولاً برای بیمارانی که مقداری حرکت در دست مبتلا دارند، مناسب است.
- تمرینات تقویتی با کشهای مقاومتی (TheraBand Exercises)
کشهای مقاومتی با شدتهای مختلف (از سبک تا سنگین) برای تقویت تدریجی عضلات دست و بازو استفاده میشوند. بیمار میتواند حرکاتی مانند خم و راست کردن آرنج، باز کردن شانه و چرخش مچ را با کش انجام دهد. این تمرینات به افزایش قدرت و انعطافپذیری عضلات کمک میکنند.
داروهای کمکی در کنار فیزیوتراپی
برخی داروها در کنار فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی میتوانند روند بهبودی پس از سکته را تسریع کنند:
دارو | نقش در بهبودی |
سیتی کولین (Citicoline) | بهبود جریان خون مغزی و ترمیم غشای سلولهای عصبی |
لیکتور (Lictor) | حاوی ترکیبات ضدالتهاب برای کاهش آسیب عروق مغزی. |
ویتامینهای گروه B | کاهش دمانس عروقی و بهبود عملکرد شناختی پس از سکته |
⚠️ هشدار: مصرف این داروها حتماً باید تحت نظر پزشک باشد.
فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی در منزل: مزایا و چالشها
برای بسیاری از بیماران، مراجعه به کلینیک دشوار است. فیزیوتراپی در منزل میتواند:
- از نظر روحی به بیمار کمک کند
- موجب کاهش استرس ناشی از ترافیک و محیط بیمارستان شود
- خطر عفونتهای بیمارستانی را کاهش دهد.
نکات کلیدی برای خانوادهها:
- محیط خانه را ایمن کنید (حذف فرشهای لغزنده، نصب میلههای حمایت کننده).
- بیمار را به انجام تمرینات روزانه تشویق نمایید.
- دستورالعمل ها را طبق دستور فیزیوتراپیست دنبال کنید
- به بیمار فشار بیش از حد وارد نکنید
چرا فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی ضروری است؟
- بازیابی حرکات از دست رفته از طریق نوروپلاستیسیتی.
- پیشگیری از عوارض ثانویه مانند زخم بستر و اسپاسم عضلانی.
- بهبود کیفیت زندگی و بازگشت به فعالیتهای روزمره.
نتیجهگیری
فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی یک فرآیند تدریجی و برنامهریزیشده است که در هر مرحله اهداف خاصی را دنبال میکند. شروع زودهنگام فیزیوتراپی و پیگیری منظم آن میتواند به بیماران کمک کند تا عملکردهای حرکتی خود را بازیابند و کیفیت زندگی بهتری داشته باشند. همکاری بین تیم پزشکی، فیزیوتراپیست و خانواده بیمار در این مسیر بسیار حائز اهمیت است.