بیماری آلزایمر یکی از بزرگترین چالش های سلامتی در سالمند است. آمارها نشان می دهند که میلیون ها نفر از سالمندان در سراسر جهان با چالش های متعددی روبرو هستند که از زوال حافظه و کاهش توانایی های شناختی ناشی می شود. در این میان، داروهای آلزایمر در سالمندان به عنوان خط اول درمان مطرح شده اند. اما این داروها چگونه عمل می کنند؟ برای پاسخ به این سوال باید عملکرد داروهای مهارکننده کولین استراز را بررسی کرد و برای درک کامل عملکرد آنها نقش آنزیم هدف شان را شناخت.
کولین استراز چیست؟
کولین استراز خانواده ای از آنزیم هاست که نوع استیل کولین استراز آن با بیماری آلزایمر مرتبط است. عملکرد آنزیم استیل کولین استراز در سیستم عصبی مرکزی و محیطی، شکستن مولکول استیل کولین به دو بخش استات و کولین است. این کار بلافاصله پس از ارسال پیام عصبی توسط استیل کولین انجام می شود تا تحریک پس سیناپسی پایان یابد و نورون برای دریافت پیام بعدی آماده شود.
استیل کولین یکی از مهم ترین پیام رسان های شیمیایی مغز است که نقش اساسی در فرآیندهای حافظه، یادگیری، توجه و عملکرد شناختی دارد. در بیماری آلزایمر، سلول های تولیدکننده استیل کولین از بین می روند و سطح این ماده حیاتی در مغز کاهش می یابد. مهارکننده های کولین استراز با مسدود کردن آنزیم تخریب کننده، باعث می شوند استیل کولین آزاد شده مدت زمان بیشتری در سیناپس باقی بماند و بتواند پیام خود را به طور موثرتری منتقل کند.
مهارکننده کولین استراز چیست؟
داروهای مهارکننده کولین استراز، دسته ای از داروها هستند که با مهار آنزیم کولین استراز، به ویژه آنزیم استیل کولین استراز، عمل می کنند. عملکرد اصلی این آنزیم، تجزیه کردن نوروترانسمیتر استیل کولین در فضای سیناپسی بین سلول های عصبی است.
این عملکرد می تواند به طور نسبی کمبود استیل کولین در مغز بیماران آلزایمری را جبران کند.
انواع داروهای مهارکننده کولین استراز
مهمترین داروهای کولین استراز اینهیبیتور که در سراسر جهان برای درمان آلزایمر در سالمندان استفاده می شوند، در سه دسته کلی قرار می گیرند:
- دونپزیل،
- ریواستیگمین،
- و گالانتامین.
دونپزیل معمولا یک بار در روز مصرف می شود و نیمه عمر طولانی دارد.
ریواستیگمین به شکل قرص، کپسول و یا حتی چسب پوستی موجود است که می تواند عوارض گوارشی را کاهش دهد.
گالانتامین علاوه بر مهار کولین استراز، بر گیرنده های نیکوتینی نیز اثر تعدیل کننده دارد.
در کنار داروهای مهارکننده کولین استراز، گاهی از مکمل هایی برای حمایت از سیستم کولینرژیک مغز استفاده می شود. داروی سیتی کولین (با نام تجاری لیکتور) یکی از این داروهای بیماری آلزایمر است که مانند داروهای مهارکننده کولین استراز نمی تواند از تخریب استیل کولین جلوگیری کند اما یک پیش ساز مستقیم برای تولید فسفاتیدیل کولین (جزئی از غشای سلولی) و نیز افزایش سطح کولین آزاد برای ساخت استیل کولین است.
انتخاب بهترین داروهای آلزایمر در سالمندان بر اساس شرایط هر بیمار، عوارض جانبی و نظر پزشک متخصص انجام می شود.
| مورد | توضیحات |
| نام داروهای رایج | دونپزیل، ریواستیگمین، گالانتامین |
| مکانیسم اثر اصلی | مهار آنزیم استیلکولیناستراز و افزایش سطح استیلکولین در سیناپس |
| موارد مصرف | درمان علائم آلزایمر خفیف تا متوسط (دونپزیل در موارد شدید نیز قابل استفاده است) |
| عوارض شایع | تهوع، استفراغ، اسهال، بیاشتهایی، سرگیجه، برادیکاردی احتمالی |
| داروی مکمل مرتبط | سیتیکولین (لکتور) – پیشساز فسفاتیدیلکولین و تقویتکننده مسیر کولینرژیک |
مکانیسم اثر و عملکرد داروهای مهارکننده کولین استراز
مکانیسم عملکرد داروهای مهارکننده استیل کولین استراز، اتصال به سایت فعال آنزیم استیل کولین استراز و جلوگیری از تجزیه استیل کولین است. این اتصال می تواند برگشت پذیر یا نیمه برگشت پذیر باشد.
با تجمع نسبی استیل کولین در سیناپس، تحریک گیرنده های کولینرژیک در نواحی حیاتی مغز مانند هیپوکامپ و قشر مخ افزایش می یابد. این فرآیند به بهبود ارتباط بین نورون ها و در نتیجه، تقویت عملکردهای شناختی مانند حافظه کوتاه مدت و قدرت استدلال کمک می کند.
عوارض و موارد احتیاط داروهای مهارکننده کولیناستراز
شایع ترین عوارض داروهای آلزایمر در سالمندان که در اثر افزایش بیش از حد استیل کولین در دستگاه گوارش و سیستم عصبی خودکار است و شامل علائم شایع زیر می شود:
- تهوع،
- استفراغ،
- اسهال،
- کاهش اشتها،
- گرفتگی عضلانی،
- سرگیجه
- و کندی ضربان قلب
این عوارض اغلب در شروع درمان یا با افزایش دوز بروز می کنند و ممکن است با گذشت زمان کاهش یابند. این داروها در بیماران با سابقه اختلالات ریتم قلب یا زخم معده فعال باید با احتیاط فراوان استفاده شوند. همچنین به دلیل افزایش سطح استیل کولین، ممکن است با داروهای دیگر مانند داروهای ضد پارکینسون یا برخی از داروهای بیهوشی تداخل داشته باشند.
اثربخشی داروهای مهارکننده کولیناستراز در زندگی روزمره بیماران آلزایمر
اثربخشی این داروها در افراد مختلف، متفاوت است. برخی بیماران بهبود محسوسی در حافظه کوتاه مدت و جهت یابی پیدا می کنند. برخی دیگر ممکن است تغییر چندانی در حافظه نداشته باشند، اما بی قراری، اضطراب یا علائم رفتاری مانند سرگردانی در آن ها کاهش یابد.
به طور کلی، نمی توان از این داروها انتظار معجزه داشت، اما آن ها می توانند به حفظ استقلال عملکردی بیمار در فعالیت های روزمره مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن و حفظ نظافت شخصی برای مدت طولانی تری کمک کنند.
سوالات متداول داروهای مهارکننده کولیناستراز
- داروهای مهارکننده کولین استراز دقیقا چه کاری انجام می دهند؟
این داروها با مهار آنزیمی که استیل کولین (یک پیام رسان مهم مغز برای حافظه) را تجزیه می کند، باعث می شوند سطح این ماده در مغز افزایش یابد. این کار به بهبود ارتباط بین سلول های عصبی و تقویت نسبی حافظه و شناخت کمک می کند.
- آیا کولین استراز اینهیبیتور بیماری آلزایمر را درمان می کنند؟
خیر. این داروها درمان قطعی و ریشه کن کننده آلزایمر نیستند. آن ها تنها می توانند علائم بیماری را برای مدتی بهبود بخشند یا از پیشرفت سریع آن جلوگیری کنند و کیفیت زندگی بیمار را بهتر نمایند.
- تفاوت سیتی کولین (لکتور) با داروهای مهارکننده کولین استراز چیست؟
مهارکننده های کولین استراز (مثل دونپزیل) مانع از تخریب استیل کولین می شوند. اما سیتی کولین یک ماده طبیعی است که به عنوان “پیش ساز” در ساختن استیل کولین و نیز ترمیم غشای سلول های عصبی نقش دارد. معمولا از این دارو برای درمان بیماری آلزایمر به عنوان مکمل استفاده می شود.
